Das resistencias ou de como ler o franquismo dende o cotía

Fronte á estendida idea de que os labregos e labregas de Galicia foron sobre todo aliados/as do réxime franquista, na sesión do PEMAN de Xaneiro falamos coa historiadora do agro Ana Cabana sobre as moitas resistencias cotiás que en especial as mulleres desenvolveron diante do réxime ditatorial e sobre os porques do seu éxito: entre outros, que se aproveitaron do propio discurso franquista, do seu machismo.

Se ben a meirande parte da poboación non se opuxo frontalmente ao réxime, a historiografía demostra que si foron moi comúns as prácticas de resistencia ao franquismo e que para moitas labregas sobreleva-lo réxime pos-39 non foi incompatible a coa posta de cortapisas ao mesmo.

A historia, e esta do rural galego no franquismo non é unha excepción, non ten recoñecido tradicionalmente un papel activo ás mulleres e nas fontes documentais sobre a época, os motivos polos cales as mulleres son consideradas como non aliñadas co franquismo varían entre ser nais ou fillas de guerrilleiros, estar casadas cun republicano, etc. A muller non é recoñecida como suxeito político, velaí o potencial que terá para rebelarse durante o franquismo, ou cando menos para facelo cunhas represalias de menor intensidade ca no caso dos homes.

Recupera-la memoria desta xeración represaliada polo franquismo é o que pretende o proxecto interuniversitario “Nomes e Voces”, do que Ana Cabana participou. Entre outras, o proxecto ten datado que entre os anos 36 e 39 cando menos 12.253 persoas foron asasinadas en Galicia por forzas do bando nacional. Un 3% eran mulleres. Ademais dos asasinatos, toda unha xeración sufriu directa ou indirectamente as consecuencias da represión franquista. Constitúese entón unha memoria amedrentada, das xeracións de homes e mulleres que decidiron esquecer e construír unha cotidianidade en paralelo ao franquismo porque “non se pode ser vítima durante 40 anos”.

A poboación esqueceu, pero estuda-la vida cotiá das persoas nos anos de guerra civil e ditadura é fundamental para entender cales foron os límites cos que o réxime franquista topou. Un dos límites máis claros do réxime no rural galego foron as comunidades. Sen querer idealizalas, e cando as podemos entender como unha extensión das familias, non escollida, estas funcionaron como un grande soporte á poboación local, que se unía diante das inxerencias por parte de persoas alleas á comunidade e que ameazaba as posibilidades para a súa subsistencia. Contra a memoria colectiva de que a paz social reinaba nestas zonas, outras fontes dan fe da multitude de fórmulas de resistencia-que non oposición- ao réxime no rural galego, incluíndo non conformismos, rexeitamentos, disensos e protestas.

Como funcionou a represión no rural galego?
Básicamente seguiu unha estratexia didáctica, perseguindo con especial dureza cabezas de turco como os cargos de responsabilidade das asociacións e sociedades agrarias. O resultado buscado: desorganiza-la sociedade civil. Diante desta, as resistencias responderon a distintas lóxicas: de autoconservación individual (seguir gardando algo de ti, da túa identidade) pero tamén de defensa da propia cosmovisión social, na cal o comunal era un piar fundamental. Así, defende-lo comunal durante o franquismo non pode entenderse como unha crítica ao réxime, nin demostración dunha conciencia política determinada. Era a base da existencia das comunidades, unha liña vermella da que non se podía pasar.

O repertorio das formas de protesta foi moi rico, con moitas variantes locais.As mulleres de Lorenzana foron protagonistas dun motín diante da suba dos tributos en especia, con trigo que tiñan que ofrecer (resistencia aberta). Noutros casos as comunidades de montes, expoliadas de parte das súas propiedades, acudiron aos xulgados a demandar a intervención das súas terras (resistencia institucionalizada). As mulleres aproveitaron a consideración por parte do réxime como carentes de vocación política para ser o sostén principal de moitos guerrilleiros que se botaron ao monte neses anos (resistencia non dirixida). Os rumores e traspaso de información dentro das comunidades como fórmula de gañar capacidade de reacción foi tamén común (resistencia implícita).

Nun estudo de caso no Concello de Ponteveda nos anos 50 recóllese que moitas parroquias rurais negáronse a pagar o tributo á Hermandade (sindicato agrario vertical imposto polo franquismo), incrementándose o número de parroquias e a radicalidade nas formas de resistencia ao pago do tributo a medida que pasaban os anos. A mobilzación das mulleres destes lugares foi a chave do éxito destas protestas e demostraron como revertiron na contra do réxime os seus propios fundamentos, alterando dentro do seu propio marco a ansiada paz social, outra das pezas da memoria amedrentada.

Texto escrito por Helena Martinez, comuneira do PEMAN