Seguindo saberes-poderes nas fontes de Compostela

Diario de meigas do PEMAN. Capítulo I

Notas sobre un encontro no Outeiro dos Poldros

Por Carmen Platero con Adela Vázquez e Andrea Olmedo

 

Despois das odiseas particulares de cada unha logramos chegar a Compostela. Non eran datas doadas máis chegamos unidas polo desexo de avanzar un chanzo máis no proxecto das Meigas do PEMAN. Quedamos para xantar e, moi casualmente e que ben!, xantamos cun convidado especial: o Iago Rodríguez, quen traballa nunha plataforma online galega que conecta pequenxs produtorx con consumidorxs que buscan produtos sen intermediarixs.

Transmitiunos a importancia para o seu traballo de tratar ben ás persoas coas que nos atopamos e conectounos cunha praxe de afectos que o mundo empresarial desatende -vemos que hai excepcións!- e xustamente a razón pola cal nos atopamos este día. Deixámolo cedo, tíñamos moito que percorrer pola cidade. Alí moi preto estaba a Carballeira de Santa Susana, no corazón da Alameda. Subimos o outeiro e á entrada do recinto da igrexa unhas rapazas pedíronnos que lle fixeramos unha foto. Non sería a derradeira vez que nolo pediran ó longo da tarde.

Por que eliximos este lugar?, que ten de especial?. Noutrora o Outeiro dos Poldros, agora chamado Carballeira de Santa Susana, foi un lugar sagrado pagán antes da súa cristianización. Houbera unha mámoa e varios castros ó redor, foi unha porta á cidade e un lugar de culto á Nai Terra e de xuntanza para os pobos célticos que alí vivían orixinariamente, posiblemente vencellado a un altar e con cabalos, animal galego sagrado.

O Outeiro dos Poldros foi lugar de reunión da Irmandade, unha asemblea aberta onde se reunía o pobo para tomar as decisións importantes que concernían á cidade e á comarca. Era un lugar dos comúns expropiado pola igrexa e polo poder que foi trasladando eses rituais á esfera privada coa súa conseguinte burocratización. Alí fíxose primeiro a Igrexa do Santo Sepulcro e despois Xelmírez trouxo de Portugal as reliquias e corpo de Santa Susana e reconstruíuna por completo, facendo que se esquecera de todo a razón da a/expropiación do espazo de culto pagán. O que queda posiblemente da igrexa orixinal é a cruz de iconografía celta [1] .

Demos unhas cantas voltas ó redor, marabilladas coa beleza da carballeira apenas se sentía a cidade, poderíamos estar alí horas atrapadas no tempo. Estivemos cos recordos que tiñan algunhas de nós e tamén coa necesidade de atoparnos nestes sitios para vindicar o seu poder identitario tan esquecido ou obviado por unha narrativa única que non deixou lugar a cultura dos comúns. Atopamos a primeira fonte ó pé de Alameda e comezamos o noso camiño das mulleres que traballaban nas fontes trazado por Encarna Otero [2], percorrendo polas rúas de pedra cheas de recordos para unhas e de descubrimentos para as outras.

A auga é o que lle da esa cor verdosa ás pedras, fundamental para vida e para o traballo reprodutivo. As fontes sempre foron nas cidades e pobos un lugar de socialización das mulleres que levaban a auga ás casas e que regresaban das mesmas coas sobras para os animais do cortello. Era un traballo moi duro e sacrificado, pero tamén representaba unha forma de labor sustentábel e ligada a compartir e ós comúns.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

A primeira parada foi a Fonte do Toural, onde unha instantánea de principios do século pasado mostra unha fileira de sellas de madeira que despois levaban cheas as mulleres na cabeza. No seu lugar xa non hai a fileira de recipientes varios senón que hai unha parada de souvenirs. Seguimos pola rúa das Orfas, a seguinte parada é a de Mazarelos, pero non topamos a fonte, desapareceu. No seu lugar hai unha escultura e uns bancos, cada un mirando a unha esquina da praza baleira; quen quererá sentar de cara a unha parede? A hoxe Facultade de Filosofía e Letras podería axudármonos a respostar a esta pregunta. Chamounos a atención un peixe gravado nun dos valados de contención da Igrexa da Universidade, quizais a única pegada de auga en toda a praza.

Pasamos por diante da Facultade de Historia onde estudara Adela e onde Andrea ía a miúdo a estudar á biblioteca ó son e o tacto da madeira vella. Alí mesmo, unhas rapazas, que probablemente estudaran alí facía anos, pedíronnos que lle fixeramos unha foto de recordo. Esa tarde faciamos de paos de selfie ^_^Seguimos o camiño pola praza da universidade e da fonte seca e baixamos pola rúa da Caldeirería ata chegar á Fonte Sequelo. Alí esperábanos un cadro, se cadra máis desolador: quedar, quedaba a fonte, máis de auga non potable. A fonte, case seca, deixaba caer as súas pingas nun charco pútrido cunha costra dunha cor branquiña dunha materialidade desastrosa. Esnaquizada quedaba a maxia das fontes, as xans (xanas ou xacias) envelenadas, os comúns expropiados e aberta a veda para a explotación dos bens.

Pola rúa de Xelmírez chegamos ás Praterías, os cabalos de poutas palmeadas salpicaron na cara a Carmen, que nunca llas vira de tan preto. Alí onde as poboadoras agardaban para traballar cheas de frío faría un século por estas datas, e as sellas bulían de casa en casa cheas de auga repartindo reprodutividade, nós xogabamos a ser turistas, sacabámoslle fotos ós que nolo pedían. Todo isto no ano no que se chegou ó record de visitantes a Compostela sen ser ano Santo, no que para entrar na catedral hai que pasar obrigatoriamente pola tenda de souvenirs e que a televisión española estrea un xogo de tronos ambientada na construción da catedral.

Atravesando a Praza da Quintana dos Mortos e pasando por diante da casa da Parra, preguntámonos pola necesidade da restauración por aquelo de que están a traballar no Pórtico da Gloria. Pode que xa non o recoñezamos cando o vexamos de novo. A restauración é unha parte de esta engrenaxe produtiva que arrebatou o verdello ás pedras e poralle technicolor ós músicos celestiais que recibirán aos peregrinxs na “Xerusalén de Occidente”.

Subimos por un outeiro até a fonte de Cervantes, Como serian as fontes antano? Terían bustos e columnas de pedra? As fontes tan femininas e noutro tempo dadoras de vida están usurpadas pola verticalidade dunha columna de pedra cun busto dun home branco, polo culto a un individuo.

Esta falo-fonte deixou atrás o común para ser un lugar de encontro dxs estudantes, un estandarte do templo do coñecemento encarnada pola universidade. Xa non é ese coñecemento transmitido pola palabra, nun íntimo diálogo persoal (Evans, A. 2015; p.177) entre cantigas, aquel asembleario do Outeiro dos Poldros e das mulleres como portadoras de saberes da terra. Co sistema de universidades que instaurou a igrexa por Europa na idade media, a aprendizaxe era cousa das institucións, lonxe dos afectos e dos coidados da vida, unha suposta obxectividade que separaba a razón dos sentimentos.

 

Seguímo-lo percorrido baixando pola rúa das Casas Reais, pasamos diante da igrexa das Ánimas -que esperta a nosa curiosidade- até a última das fontes, a da Porta do Camiño datada na pedra no 1834. Está metida no chan, ten dous canos e dúas escalinatas de catro chanzos que fan oco para un banquiño de pedra onde se pode sentar. Non hai ninguén ó redor, cheira forte aínda que a auga é potable.

Unha desas fontes das que non hai moitas, nun cruce e camiños urbanizado; está ao carón da estrada que rodea o casco vello por onde campa o fume dos coches que a Adela lle molesta, lle fai mal. Está nos bordes, moi preto do rural e fai unha chamada mollada a pararse, para imaxinar a memoria común. A auga desa fonte, achantada na terra, recórdanos que non estamos aquí, somos de aquí, do mundo. Tampouco pregunta cara onde imos, se existen os bordes, senón que vai ser dos nosos corpos colonizados e da materialidade cos atravesa, a deses bens comúns esenciais para a vida que son expropiados e privatizados.